Cảm nhận về bài Luận về một chính sách khai hóa của Phan Châu Trinh

    Phan Châu Trinh (1872 – 1926) biệt hiệu là Tây Hồ, quê ở Quảng Nam, một vùng quê, một xứ sở “địa linh nhân kiệt” lừng danh cả nước. Cụ là một chiến sĩ yêu nước, một chí sĩ cách mạng lỗi lạc của dân tộc ta trong ba thập niên đầu của thế kỉ XX.

Phan Châu Trinh để lại nhiều thơ văn yêu nước nêu cao tư tưởng dân chủ, đả kích bọn quan lại tay sai tham lam, độc ác, chính sách sưu thuế nặng nề của bọn thực dân Pháp. Bài “Luận về chính sách khai hóa” trích trong “Thư gửi chính phủ bảo hộ”. Đó là “Thư gửi Toàn quyền Bộ” của Phan Châu Trinh viết tại Hà Nội, ngày 15 – 8 – 1907.

Văn bản “Luận về một chính sách khai hóa” đã lên án và đả kích bọn quan lại An Nam – công cụ áp bức bóc lột dân tộc ta – của Chính phủ bảo hộ, đồng thời đòi hỏi thực dân Pháp phải cải lương chính sách cai trị đối với dân Nam để tránh nguy cơ “dân cường  tắc biến”.

Phần đầu, nhà chí sĩ cách mạng chỉ rõ việc “cải lương” quan lại cùng sưu thuế” không hề được quan Toàn quyền nói đến bao giờ. Thế mà bài diễn thuyết nào, ngài cũng lớn tiếng nói “sẽ đãi người Nam một cách rộng rãi”, “quyết lòng khai hoá cho người Nam”, v.v…

Ông chủ bút báo Le Courrier d’ Haiphong tuy nói về “cái tệ thuế thì kĩ càng lắm, song còn vấn đề quan lại thì ông lại nói rằng phải đem cái chế độ cũ của An Nam thì mới trị được dân An Nam”. Phan Châu Trinh đã phê phán: “Câu đó thật lầm to!”. Ông vạch trần bộ mặt bọn quan lại An Nam là công cụ đắc lực của Chính phủ bảo hộ “để áp chế dân Nam đã lâu rồi”, còn bọn quan lại tay sai thì “nhờ oai thế của Chính phủ bảo hộ mà gây nên tội ác với dân, cũng đã sâu rồi”. Vì thế “quan không chọn mà lại trị được dân bao giờ.”

Phần thứ hai tác giả cầu xin Chính phủ bảo hộ làm mọi cách để cứu dân Nam, đừng “có lòng thi hành cái chính sách ngước đãi dân Nam” nữa.

Phan Châu Trinh đã chỉ rõ cuộc sống lầm than trâu ngựa, bị áp bức bóc lột dã man nên “dân Nam ngày nay như một thứ dân gần chết rồi”. Còn bọn quan lại tay sai thì chỉ biết “truyền mệnh lệnh cùng sưu dịch” của Chính phủ bảo hộ mà thôi. Chính sách mới mà Chính phủ bảo hộ muốn “ban” cho dân chỉ hại dân chớ được ích gì đây!”, chỉ là “nói gạt” để mị dân, lừa dân, chỉ làm cho “tiêu tan dân khí” và “nuôi cái ác cho quan lại”. Tác giả bức thư châm biếm cái “chính sách mới” của Chính phủ bảo hộ “khác nào… sợ trẻ khóc mà dỗ cho ăn bánh, sợ dân đói đi trộm cướp mà hứa cho núi vàng mỏ bạc trên rừng, chẳng qua là nói gạt cả”.

Dưới ách thống trị tàn bạo của bọn thực dân Pháp, nhân dân ta “nặng nề khốn khổ, oán giận thấu xương” hỏi “cái ách quan lại”, “cùng sự khốn khổ” vì “sưu thuế phiền nhiễu”, tất sẽ “nhân cùng tắc biến”,…

Phan Châu Trinh kêu gọi Toàn quyền Bộ và Chính phủ bảo hộ nên “biết hội ngộ lại” mà thay đổi chính sách cai trị như: hưng lợi trừ hại, mở con đường sống cho dân nghèo, cho thân sĩ cái quyền nghị luận”, mở nhà báo, “thanh trừng tệ lại”, v.v… Cụ cầu xin Chính phủ bảo hộ hãy “đổi pháp luật, bỏ khoa cử, mở nhà học, dựng phòng sách, chấn hưng công thương kĩ nghệ…”.

Những lời kêu gọi và cầu xin đó của nhà chí sĩ tuy thể hiện một tấm lòng nồng nàn yêu nước thương dân nhưng không bao giờ thực hiện được Lang sói không bao giờ thương cừu non. Dùng bọn quan lai tay sai để đè đầu cưỡi cổ đồng bào ta, dùng sưu thuế nặng nề để bóc lột dã man dân ta, thi hành chính sách ngu dân để cai trị, v.v… đã được thực dân Pháp thi hành một cách thâm độc, tàn bạo trong suốt tám mươi năm trời. Vì thế, mọi lời kêu gọi, lời cầu xin đều không bao giờ được Chính phủ bảo hộ chấp nhận và thực hiện!

Phần thứ ba, sau khi tác giả bộc lộ lâm trạng “phẫn uất đầy bụng, không biết kêu nói cùng ai” nên phải viết bức thư này, “dẫu có ai thù oán, ghen ghét cũng trối kệ”.

Nhà chí sĩ sẵn sàng “nói cho mà nghe” nếu “quan lớn bảo hộ” “qua có tấm lòng thành thật khoản đãi dân Num”. Nhà chí sĩ cũng sẵn sàng “ mắc tội” nếu Chính phủ bảo hộ “cứ cố lòng thi hành cái chính sách ngược đãi dân Nam”. Cụ khẳng định  “xin quan lớn định liệu lấy” trong hai điều ấy.